1 sierpnia
Godz. 7.00 -łączniczki alarmowe
otrzymują rozkaz Komendanta Okręgu Warszawskiego AK płk Antoniego Chruściela
"Montera" - o ustaleniu godziny „W" na 1 sierpnia, godzina
17.00. Mobilizacja natrafia na trudności w postaci braku broni, czasu na jej
wydobycie i zebranie plutonów. Wybucha Powstanie Warszawskie, nazywane początkowo
sierpniowym. W niektórych dzielnicach walki powstańcze rozpoczynają się jeszcze
przed godziną „W"- najwcześniej, ok. godziny 14., na Żoliborzu, a w
Śródmieściu i na Woli przed godziną 16.00.
Do walki przystępuje ok. 30 tys.
żołnierzy Okręgu Warszawskiego AK. Stan uzbrojenia Powstańców przedstawia się
wręcz tragicznie - tylko ok 10 procent walczących ma broń. Przeciw sobie mają
stały garnizon niemiecki w sile ok. 20 tys. w pełni uzbrojonych
ludzi, z czego połowę stanowi
regularne wojsko. Niemcy mają ponadto pancerne jednostki frontowe,
skoncentrowane na obu brzegach Wisły, artylerię i lotnictwo. Sztab Okręgu Warszawskiego
AK zostaje ulokowany w zdobytym przez Powstańców hotelu ,,Victoria" przy ul.
Jasnej. Garnizon niemiecki odpiera szturm Powstańców. Z ważniejszych obiektów
Powstańcy zdobywają tylko magazyny żywności
i mundurów przy Stawkach, koszary w budynku szkoły św. Kingi przy ul. Okopowej,
Wojskowy Instytut Geograficzny w AI. Jerozolimskich, gmach Miejskich Zakładów
Komunikacyjnych na rogu Świętokrzyskiej i Marszałkowskiej, najwyższy budynek w
mieście, którym jest Prudential na Placu Napoleona oraz budynek Dyrekcji Kolei u
zbiegu Targowej i Wileńskiej na Pradze. Znaczniejszą przestrzeń, wolną od
nieprzyjaciela, Powstańcom udaje się uzyskać jedynie na Starym Mieście. Powstańcza
Warszawa to kilka oddzielnych ognisk walki, rozdzielonych silami nieprzyjaciela.
W rękach wroga pozostają tak ważne obiekty wojskowe, jak mosty na Wiśle, dworce,
lotniska, liczne niemieckie budynki koszarowe. Brak łączności jest powodem
opuszczenia miasta przez kilka tysięcy Powstańców z Żoliborza, Woli, Ochoty i
Mokotowa, którzy nocą udają się do pobliskich lasów. Do akcji powstańczej spontanicznie
przyłącza się ludność cywilna, udzielając walczącym pomocy w' budowaniu barykad
i umocnień, kopaniu rowów przeciwczołgowych, aprowizacji itp. Według dowódcy
niemieckiego garnizonu Warszawy gen. por. lotn. Reinera Stahela, straty w ludziach 1 sierpnia
wyniosły 2 tys. żołnierzy po stronie polskiej i 500 żołnierzy po stronie niemieckiej.
2 sierpnia
Ok. godz. 9. zaczyna działać
radiostacja w fabryce Kamlera na rogu Okopowej i Dzielnej na Woli. Komenda Główna
AK wysyła szereg depesz do Londynu, donosząc o wybuchu Powstania i ciężkiej walce.
Apeluje o pomoc. Powstańcy całkowicie opanowują Stare Miasto. Zdobywają kluczowy
obiekt w tej części miasta - Polską Wytwornię Papierów Wartościowych przy ul.
Sanguszki. W Śródmieściu północnym Powstańcy zdobywają kolejne ważne punkty
oporu niemieckiego, m.in. Pocztę Główną przy Placu Napoleona i budynek Arbeitsamtu
przy Placu Małachowskiego. W Śródmieściu
południowym panuje jeszcze chaos pierwszych godzin walki. Powstańcy opanowują budynki
Elektrowni na Powiślu, a na Czerniakowie - budynek Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.
Na Żoliborzu Powstańcom nie udaje się opanować kluczowych pozycji niemieckich.
W nocy z 1 na 2 sierpnia
komendant Obwodu wycofuje oddziały
do Puszczy Kampinoskiej. O świcie oddziały VIII Rejonu Obwodu VII "Obroża" pod dowództwem
kpt. Jozefa Krzyczkowskiego "Szymona" przeprowadzają nieudany atak na
lotnisko Bielany. Na Woli nieprzyjaciel stara się zepchnąć Powstańców i wtargnąć w głąb miasta od zachodu
i od strony Powązek. Powstańcy stawiają skuteczny opór. Żołnierze Batalionu
"Zośka" zdobywają dwa czołgi typu "Panther". Na Ochocie w
nocy z 1 na 2 sierpnia, wobec braku możliwości opanowania dzielnicy i nawiązania
kontaktu z Wolą i Śródmieściem, komendant Obwodu ppłk Mieczysław Sokołowski "Grzymała"
wyprowadza znaczną część oddziałów do pobliskich lasów. Część z nich stacza nad
ranem, okupioną dużymi stratami, walkę z nieprzyjacielem pod Pęcicami. Oddziały,
które nie opuściły dzielnicy, prowadzą działania zabezpieczające. Na Mokotowie
w nocy z 1 na 2 sierpnia większość oddziałów V Obwodu wycofuje się do Lasu
Kabackiego. Pozostałe przezwyciężają kryzys pierwszych godzin walki i opanowują
południową część dzielnicy. Powstańcy zdobywają między innymi szkołę przy ulicy
Woronicza, pozyskują sporo broni i amunicji. Na Pradze Powstańcy zostają wyparci
z gmachu Dyrekcji Kolei u zbiegu Wileńskiej i Targowej. Krystyna Krahelska, sanitariuszka
"Danuta" w Dywizjonie ,Jeleń" ciężko ranna w Godzinie „W” umiera
w szpitalu polowym. Odchodzi autorka popularnej pieśni "Hej, chłopcy, bagnet
na broń " uwieczniona jako warszawska "Syrena".
3 sierpnia
Na Okęcie przybywa brygada RONA (Russkaja Oswobodiitielnaja
Narodnaja Armia) pod dowództwem renegata, gen. SS Bronisława Kamińskiego. Na
Ochocie, w Śródmieściu i na Woli nieprzyjaciel wykorzystuje ludność cywilną
jako "żywe tarcze", osłaniające natarcie niemieckich czołgów przed
ogniem Powstańców. Oddziały wroga podpalają domy i mordują ludność cywilną, głównie
na Woli, Mokotowie i Ochocie. W Śródmieściu Powstańcy opanowują obiekty o
znaczeniu strategicznym: Dworzec Pocztowy w AI. Jerozolimskich przy Żelaznej,
Dom Turystyczny przy Placu Starynkiewicza, posterunek policji niemieckiej
"Nordwache" u zbiegu Chłodnej i Żelaznej. W Śródmieściu południowym obsadzają
znaczną część terenów Politechniki. Niemcy uderzają z Mostu Poniatowskiego w stronę
Dworca· Głównego. Na Starym Mieście Polacy zdobywają Pałac Blanka, obsadzają Arsenał
przy ul. Długiej oraz Pałac Mostowskich. Na rozkaz Komendanta Okręgu oddziały ppłk
Mieczysława Niedzielskiego "Żywiciela" powracają na Żoliborz. Na Woli
trwa silny napór nieprzyjaciela. Ok. godz. 20. lotnictwo niemieckie dokonuje
pierwszych nalotów na Wolę i miasto. Na Mokotowie Powstańcy umacniają południową
część dzielnicy. Komendant Obwodu Praga ppłk Antoni Żurawski "Bober",
nie mając widoków na opanowanie dzielnicy, decyduje się przerwać walkę. Powstańcy
powracają do konspiracji. W połowie sierpnia część z nich przedostaje się na lewy brzeg Wisły: na Sielce, Sadybę i do Puszczy Kampinoskiej. Pchor. Józef Szczepański
"Ziutek" z Batalionu "Parasol" pisze słowa piosenki „Pałacyk
Michla".
4 sierpnia
Trwają ciężkie walki w AI. Jerozolimskich. Od Mostu Poniatowskiego
ku Grójeckiej przebija się od rana niemiecka jednostka 19. dywizji pancernej. W
nocy z 3 na 4 sierpnia Powstańcy opanowują parter gmachu PAST-y przy ul.
Zielnej. Po zaciętej walce, o świcie Powstańcy opuszczają budynek. Na wsch6d od
obsadzonego przez Niemców Krakowskiego Przedmieścia umacnia swe pozycje
Zgrupowanie "Krybar". W Śródmieściu południowym Powstańcy
przeprowadzają udany nocny atak na "Soldatenheim" w Gimnazjum im. Królowej
Jadwigi. Sztab Komendy Okręgu AK przenosi się ze zburzonego hotelu
,,Victoria" do gmachu PKO na rogu Świętokrzyskiej i Jasnej. Oddziały kpt.
Jozefa Krzyczkowskiego "Szyrnona" przegrupowują się w rejonie
Izabelina, Sierakowa i Truskawia. Na Żoliborzu następuje umocnienie pozycji powstańczych,
będących w stałej styczności bojowej z wrogiem. Oddziały ppłk Mieczysława
Niedzielskiego "Żywiciela" opanowują teren pomiędzy placami Wilsona a
Inwalidów oraz AI. Wojska Polskiego. Na Woli Niemcy kontynuują natarcie na
barykady na Wolskiej i Górczewskiej. Niemieckie samoloty wspierają działania
piechoty i utrudniają obronę oddziałom powstańczym. Oddziały ppłk Jana
Mazurkiewicza "Radosława" nacierają na ruiny getta bez sukcesu. Heinrich
Himmler przysyła odsiecz pod dowództwem gen. policji Heinricha Reinefartha i
dowódcy brygady SS, Oskara Dirlewangera, rozlokowujących swe oddziały w
zachodniej części Woli. Z Okęcia na
ochotę przechodzi brygada RONA gen. Kamińskiego, rozpoczynając okrutne mordy, gwałty,
grabieże i podpalenia. Trwa opór niewielkich powstańczych oddziałów. Toczą się
krwawe walki na Mokotowie. Niemcy mordują ok. 200 osób w rejonie ulicy Olesińskiej.
W Pałacu Blanka ginie poeta pchor. Krzysztof Kamil Baczyński "Krzyś",
żołnierz Batalionu „Parasol".
5 sierpnia
Po godz. 1. w nocy odbywają się pierwsze zrzuty lotnicze,
zapowiedziane poprzedniego dnia drogą radiową Trzy brytyjskie samoloty zrzucają ładunki
w rejon cmentarzy, Szpitala Wolskiego i Fortu Bema. Ok. godz. 7. rusza potężne
natarcie oddziałów gen. Reinefartha i brygady Dirlewangera, mające na celu przebicie
się do Ogrodu Saskiego i zabezpieczenie drogi przelotowej z zachodu na wschód -
z Woli do Mostu Kierbedzia. "Czarna sobota" na Woli - rozpoczyna się
masowa rzeź ludności. Jej ofiarą pada w kolejnych dniach ok. 40 tys. mieszkańców
dzielnicy. Tylko nielicznym udaje się zbiec ku Śródmieściu i ul. Okopowej.
Niemcy podpalają zdobyte rejony Woli. Ok. godz. 17. Batalion "Zośka"
zdobywa "Konzentrationslager Warschau" - obóz przy, ul. Gęsiej,
uwalniając więzionych tam Żydów - 324 mężczyzn i 24 kobiety z różnych krajów
Europy. Na Ochocie dwie odizolowane od siebie reduty powstańcze - Monopol
Tytoniowy przy ul. Kaliskiej ("Reduta Kaliska") , pod dowództwem ppor. Andrzeja Chyczewskiego
"Gustawa" i Wawelska 60 ("Reduta Wawelska"), pod dowództwem
ppor. Jerzego Golembowskiego "Stacha", broni~ dostępu do drugiej ważnej
arterii przelotowej: AJ. Jerozolimskie - Most Poniatowskiego. Nie więcej niż
300 powstanc6w broni swoich pozycji przed przeważającymi silami brygady RONA. Płk
Antoni Chruściel "Monter" dokonuje reorganizacji oddziałów powstańczych.
Powstają trzy ośrodki walki: "Śródmieście", "Południe" i „Północ".
Okręgowy Delegat Rządu RP na m. st. Warszawę, Marceli Porowski
"Sowa", przejmuje pełnię władzy cywilnej w mięście jako jego komisaryczny
prezydent. Ok. godz. 19. przybywa do Warszawy gen. broni SS i policji Erich von
dem Bach, mianowany przez Himmlera głównodowodzącym niemieckich sił zwalczających Powstanie.
6 sierpnia
W nocy z 5 na 6 sierpnia izolowany dotychczas Mokotów odzyskuje łączność ze Śródmieściem. Kanałami
ze Śródmieścia przedostaje się na Mokotów komendantka składnicy meldunkowej w Al.
Jerozolimskich, Elżbieta Ostrowska "Ela". O godz. 6.00 rusza natarcie
oddziałów gen. Reinefartha na cmentarze. Niemcy wypierają z nich Powstańców,
ale wkrótce oddziały ze Zgrupowania "Radosław" odbijają cmentarze
Ewangelicki i Kalwiński. Gen. Tadeusz Komorowski "Bór'" podejmuje
decyzję o ewakuacji Komendy Głównej AK i Delegatury z dotychczasowej siedziby w
fabryce Kamlera na Woli w kierunku Starego Miasta. Nowa kwatera Komendy Głównej
mieści się teraz w szkole przy ul. Barokowej 6. Oddziały Dirlewangera, równocześnie
z uderzeniem na Wolę, przystępują do natarcia wzdłuż linii Chłodna -
Elektoralna, w kierunku Żelaznej Bramy. Po południu niemiecka odsiecz
przebija się do Ogrodu Saskiego. Łączy się z grupą: gen. Stahela, od początku
Powstania odciętą: w Pałacu Bruhla. Wobec braku broni i amunicji XI Zgrupowanie
kpt. Gustawa Billewicza "Sosny" wycofuje się z rejonu browarów przy Grzybowskiej
do gmachu Sądów na Lesznie. Stąd w następnych dniach przechodzi na Stare
Miasto. Do Śródmieścia, po ciężkich walkach, wycofują się z Woli oddziały pod
dowództwem kpt. Wacława Stykowskiego "Hala". Obsadzają m.in.
zabudowania browaru Haberbuscha i Schielego pr ul Ceglanej. Dzięki dużym
zapasom jęczmienia magazyny browaru stają się olbrzymim spichlerzem dla Powstańców
i ludności głodującej Warszawy. Utrwala się podział walczącego miasta na trzy
części: Grupa Północ obejmuje rejon cmentarzy, Stare Miasto, Żoliborz i Kampinos;
Śródmieście jest połączone z Powiślem i Czerniakowem; Grupa Południe obejmuje -Mokotów
wraz z Sadybą oraz Lasy Kabackie i Chojnowskie. Na Powiślu załoga Elektrowni
nieprzerwanie wytwarza prąd dla walczącego miasta, a jednocześnie broni pozycji
na Wybrzeżu Kościuszkowskim. W Śródmieściu zaczyna działać Harcerska Poczta Polowa,
którą: kieruje ppor. hm. Przemysław Górecki "Kuropatwa”. Na terenie
warsztatów naprawczych taboru kolejowego w Pruszkowie Niemcy zakładają "Dułag
121" - obóz przejściowy dla ludności cywilnej, ewakuowanej ze stolicy. Przejdzie
przezeń ponad pół miliona warszawiaków, ewakuowanych z walczącej stolicy.
Źródło: Muzeum Powstania Warszawskiego, kartki z
kalendarza
